Ο δρόμος του μεταξιού και τα χειροποίητα χαλιά

Διευκολύνοντας το εμπόριο Κίνας με Παρθίους

Ο “δρόμος του μεταξιού” είναι το σημαντικότερο εμπορικό δίκτυο που υπήρξε ποτέ. Είναι σημαδιακό, ότι η οριστική εγκατάλειψή του, συμπίπτει αμέσως μετά την άλωση το 1453μ.Χ. της Κωνσταντινούπολης, από τους Οθωμανούς. Μετά την άλωση, οι Οθωμανοί “μποϊκοτάρισαν” ως αντίθετοι το εμπόριο μεταξύ Ασίας και Ευρώπης και έτσι έκλεισαν τον δρόμο του μεταξιού, και ουσιαστικά τον κατάργησαν. Όμως, οι Ευρωπαίοι, που είχαν συνηθίσει τα προϊόντα από την Ανατολή, όπως και οι Ασιάτες που ήθελαν διακαώς τα εμπορεύματα από το Βυζάντιο και την Ευρώπη, όταν ο δρόμος έκλεισε, αυτόματα καταργήθηκε αυτή η δυνατότητά τους, ταυτόχρονα με  αυτό το αμφίδρομο εμπόριο. Τότε οι έμποροι, μη αποδεχόμενοι τον αποκλεισμό τους, προσπαθούσαν να βρουν νέους εμπορικούς δρόμους, για να ικανοποιήσουν την ζήτηση για αυτά τα εμπορεύματα, τόσο από την Ευρώπη όσο και από την Ασία, ώστε να συνεχίζουν αυτές τις εξαιρετικά κερδοφόρες δραστηριότητες.

The silk road on a picturial carpet

Silk road/ Carpet traiders on camelback

Επειδή η χάραξη ενός νέου δρόμου δια ξηράς, έδειχνε μάλλον αδύνατος, εστράφησαν υποχρεωτικά στην εξεύρεση μιας θαλάσσιας οδού που θα συνέδεε την Ευρώπη με την Ασία, παρακάμπτοντας την Οθωμανική Αυτοκρατορία. Η ανάγκη αυτή για την εξεύρεση μιας θαλάσσιας οδού, οφείλεται στην αρνητική αντίληψη για την ελευθερία του εμπορίου που εμμονικά διέκρινε τους Οθωμανούς. Έτσι, οι “οπισθοδρομικοί” Οθωμανοί, χωρίς να το θέλουν έγιναν η αιτία και ουσιαστικά προκάλεσαν το διερευνητικό ταξίδι του Κολόμβου, που θα οδηγούσε στην Ινδία, αν και τελικά κατέληξε αντ’ αυτής στην συμπτωματική ανακάλυψη της Αμερικής. Μπορούμε να ισχυριστούμε με κάποια “ρεαλιστική” ελευθεριότητα, ότι η άλωση της Κωνσταντινουπόλεως και κατ’ επέκταση η αντιεμπορική αντίληψη των Οθωμανών ήταν η αιτία που προκάλεσε την ανακάλυψη της Αμερικής. Δηλαδή εδώ επιβεβαιώνεται απόλυτα το γνωμικό των Νεοπλατωνικών φιλοσόφων: “ουδέν κακόν αμιγές καλού”.

Genoa’s most famous explorer

Το γεγονός, ότι ο Χριστόφορος Κολόμβος νόμιζε ότι έφθασε στις Ινδίες (προσπερνώντας μάλιστα την Ιαπωνία) βασίζονταν σε λαθεμένες γεωγραφικές εκτιμήσεις του, σύμφωνες με θεωρίες Χριστιανών Θεολόγων που υποστήριζαν ότι η γη είναι επίπεδη. Όμως την πραγματικότητα της σφαιρικής γης, αναφέρει ο Αριστοτέλης και αργότερα ο Αλεξανδρινός μαθηματικός Πτολεμαίος Κλαύδιος, ενώ είναι σίγουρο ότι τον γνώριζαν από τότε πολλοί μορφωμένοι Ευρωπαίοι, χωρίς να το προβάλλουν από φόβο να αντιταχθούν στους ισχυρούς φανατικούς της Θρησκείας σε εκείνη την εποχή των ταξιδιών του Κολόμβου.

Silkroad on Achaemenid Times

Η ιστορία του δρόμου του μεταξιού, προηγήθηκε της ίδρυσής του από την Δυναστεία των Χαν, στην πράξη από τους Πέρσες. Ο Περσικός Βασιλικός Δρόμος, ο οποίος εξελίχθηκε σαν μια από τις κύριες αρτηρίες του δρόμου του μεταξιού είναι εκείνος που ιδρύθηκε κατά την Περσική Δυναστεία των Αχαιμενιδών. Ο Περσικός Βασιλικός Δρόμος, ξεκινούσε από τα Σούσα της Περσίας και μέσω της Μικράς Ασίας διακλαδιζόταν προς τον Εύξεινο Πόντο αλλά κυρίως έφθανε μέσω Δαμασκού στο λιμάνι της Τρίπολης στη Μεσόγειο θάλασσα. Ήταν ένας δρόμος οργανωμένος με σταθμούς για ξεκούραση ταξιδιωτών και αλόγων. Είχε επιπλέον και άλλες επεκτάσεις που προσέγγιζαν την Ινδία, ακόμα και την Αίγυπτο.

Ο Μέγας Αλέξανδρος στην Ασία

Όταν ο Μέγας Αλέξανδρος κατέλαβε την Περσία και κατέλυσε την Περσική Αυτοκρατορία, ίδρυσε ως πρωτεύουσα την Αλεξάνδρεια την Έσχατη το 339π.Χ. στην κοιλάδα Fergana (σήμερα Τατζικιστάν). Άφησε στην πόλη, για μόνιμη εγκατάσταση όλους τους τραυματίες πολεμιστές και συνέχισε την κατακτητική του πορεία. Στο ίδιο διάστημα, οι Μακεδόνες πολεμιστές συνήψαν γάμους με τον ιθαγενή πληθυσμό, δημιουργώντας τον Ελληνοβακτριανό πολιτισμό, που άνθισε και αναδείχθηκε μετά την Αυτοκρατορία των Σελευκιδών, που ακολούθησε τον θάνατο του Μεγάλου Αλεξάνδρου.

Silkroad & Greekvactrian dynasty

Κάτω από την Ελληνοβακτριανή Δυναστεία, ο Βασιλεύς Ευθύδημος (260-193π.Χ.) ήταν που πέτυχε, ώστε οι Ελληνοβακτρινιανοί να επεκτείνουν τη χώρα τους με τις εκστρατείες. Σύμφωνα με τον Έλληνα ιστορικό Στραβώνα (63-24π.Χ) οι Έλληνες επέκτειναν την Αυτοκρατορία τους μέχρι τις “Seres”, ενώ Σέρες ή Σήρος ήταν το όνομα με το οποίο οι Έλληνες και αργότερα οι Ρωμαίοι αποκαλούσαν την Κίνα. Έτσι ονόμαζαν το μετάξι και έτσι ονομάστηκε η χώρα από την οποία προερχόταν το μετάξι. Υπάρχουν σκέψεις, ότι η πρώτη επαφή μεταξύ Κίνας και Δύσης συντελέστηκε γύρω από το 200π.Χ. από τους Σελευκίδες.

MarcoPolo & international trade

Όμως, για να έρθουμε και στους πιο πρόσφατους χρόνους, ο Μάρκο Πόλο (1254-1324) ταξίδεψε σε αυτούς τους δρόμους και τους περιέγραψε σε βάθος, αλλά δεν χρεώνεται με την ονοματοδοσία του “δρόμου του μεταξιού”. Ο γερμανός γεωγράφος Ferdinand RichtHofen στα 1877 τον χαρακτήρισε “seidenstrasse” (silk road). Τόσο ο Μάρκο Πόλο όσο και ο RichtHofen αναφέρθηκαν στα εμπορεύματα που διακινούνταν στο “δρόμο του μεταξιού” αμφίδρομα. Έτσι, από την Δύση προωθούνταν άλογα, σαμάρια, υλικά ιππασίας, αμπέλια και σταφύλια, γούνες, μέλι , υαλικά, κουβέρτες, κουρτίνες, χρυσός, ασήμι, όπλα και πανοπλίες ενώ από την Ανατολή έφερναν μετάξι, μεταξωτά υφάσματα, μεταξωτά χαλιά, τσάι, βαφές, πολύτιμους λίθους, σερβίτσια, πορσελάνες, μπαχαρικά, δημιουργήματα από μπρούντζο και χρυσό, φάρμακα, αρώματα, ελεφαντόδοντο, ρύζι, πυρίτιδα.

Περίοδος των ανακαλύψεων (1453-1660)

Το κλείσιμο του “silk road” και η πτώση της Κωνσταντινούπολης θεωρούνται η αρχή της Περιόδου των Ανακαλύψεων (1453-1660) η οποία θα οριοθετεί για τους Ευρωπαίους εξερευνητές την απαρχή στη θάλασσα και την χαρτογράφηση νέων θαλασσίων δρόμων σε αντικατάσταση των πεδινών. Η Εποχή των Ανακαλύψεων θα επέφερε επιπτώσεις στους πολιτισμούς ανά τον κόσμο, αφού τα Ευρωπαϊκά πλοία κατέκτησαν εδάφη στο όνομα του θεού ή και της χώρας τους, και επηρέασαν άλλους λαούς με το να προβάλλουν, αλλά και να επιβάλουν τον Ευρωπαϊκό πολιτισμό. Ο “silk road” (από το άνοιγμά του μέχρι το κλείσιμό του) είχε τόσο μεγάλη επίπτωση στην ανάπτυξη του διεθνούς πολιτισμού, ώστε να είναι δύσκολο να φανταστούμε πως θα ήταν ο σύγχρονος κόσμος χωρίς αυτόν. Ο σημερινός πολιτισμός αποτελεί μια αλληλουχία από την ανάμειξη και την εμπλοκή με αμφίπλευρη αλληλοεπίδραση των πολιτισμών που υπήρχαν προηγουμένως απομονωμένοι στην καθεμία ήπειρο ή υποήπειρο.

Μεταφορά των πολιτισμών- Ταξιδευτής στη silkroad-      Ελληνοβακτριανή κυριαρχία

Silkroad ‘s artifacts

Όμως, είναι πολύ σημαντικό, ότι ο δρόμος του μεταξιού, πριν και από τις Σταυροφορίες, έφερε τα χειροποίητα χαλιά της ευρύτερης Ανατολής στην Ευρώπη, επηρεάζοντας καταλυτικά με την σχεδίαση, τις τεχνικές και την κουλτούρα που εξέπεμπαν, την Ευρωπαϊκή οικοτεχνία χαλιών. Το εισαγόμενο μετάξι χρησιμοποιήθηκε πέρα από την ύφανση υφασμάτων, κουρτινών, ενδυμάτων και στα χαλιά. Έτσι, πριν τις Σταυροφορίες κατασκευάζονται τα πρώτα μεταξωτά χειροποίητα χαλιά στην Φλάντρα και στη Νορμανδία. Είναι αξιοσημείωτο, ότι οι περιοχές στις οποίες χρησιμοποιήθηκε τότε το μετάξι για πρώτη φορά, στην παραγωγή χαλιών ακόμα και αναμεμειγμένο με μαλλί ή λινό, παραμένουν μέχρι σήμερα περιοχές όπου υπάρχει η μεγαλύτερη ανάπτυξη στην βιομηχανία παραγωγής χαλιών της Ευρώπης. Μάλιστα, επειδή προτιμήθηκε για πρόσμειξη με το μετάξι αρχικά το λινό πριν το μαλλί, μέχρι σήμερα οι περιοχές αυτές έχουν την μεγαλύτερη παραγωγή λινού στην Ευρώπη. Δηλαδή στην περιοχή αυτή και η οικοτεχνία συνέχισε με βιομηχανία παραγωγής χαλιών, ενώ η αγροτική παραγωγή λινού, που αναπτύχθηκε πριν τις Σταυροφορίες παραμένει αμείωτη μέχρι σήμερα.

Οι καμήλες ήταν πάντα απαραίτητες στο δρόμο του μεταξιού

Samarkand-Treasure of the silk road

Το μετάξι, το πολυτελέστερο υλικό για χαλιά, μάγεψε του Ευρωπαίους πολύ πριν την Αναγέννηση. Η γοητεία του μεταξιού στο μεταξωτό χαλί, αποτέλεσε τελικά γοητεία για το ίδιο το χαλί ανεξάρτητα από το υλικό με το οποίο κατασκευάσθηκε. Έτσι, μπορούμε να ισχυριστούμε με αξιοπιστία, ότι ο  “δρόμος του μεταξιού” πέρα από τον ανεξάντλητο αριθμό από επιρροές στον Ευρωπαϊκό τρόπο ζωής, αλλά και στον αντίστοιχο Ασιατικό, ταυτόχρονα επηρέασε στην επιβολή του χειροποίητου χαλιού μεταξωτού, ή μάλλινου ή σύμμεικτου με λινάρι ή μαλλί σαν στοιχείου απαραίτητου και μοναδικού για το δάπεδο. Ωστόσο, τελικά κατέστη κυρίαρχο στην προτίμηση ξεπερνώντας την ξυλεία ή τα μάρμαρα και άλλα ορυκτά που εξελίχθηκαν να αποτελούν το “φόντο” για τα χαλιά που τοποθετούνται πάνω τους.

Marco Polo Age of Exploration

Όταν ο Μάρκο Πόλο χρησιμοποιώντας τον silk road, έφερε στην Ιταλία μεταξωτά χαλιά μαζί με άλλα προϊόντα και υλικά, τα χαλιά ήταν εκείνα, που είχαν υποχρεωτικά την “αυταρχική” πρώτη ζήτηση, σε απόλυτη προτεραιότητα από τους ηγεμόνες, περισσότερο ακόμα και από τα βασικά είδη, όπως το τσάι, πολύτιμες πέτρες, αρώματα, χαρτί κ.λ.π. κ.λ.π. Η “συντριπτική” αλλαγή που επέφερε η τοποθέτηση του μεταξωτού χαλιού στην εικόνα πολυτελείας που εξέπεμπε στο σύνολο το παλάτι τους, τα καθιστούσε απόλυτα απαραίτητα. Και όπως ήταν φυσικό, μετά τους ηγεμόνες ακολούθησαν το παράδειγμα όλοι οι ευγενείς, οι αριστοκράτες και οι πλούσιοι έμποροι. Η τοποθέτηση σε αυτό το ευρύτερο κοινό των χειροποίητων χαλιών ακόμα και από μαλλί, αποτέλεσε μια “μόδα” για την απαραίτητη διακόσμηση με “εξωτικά” χαλιά σε όλα τα υψηλής βαθμίδας αρχοντικά. Ήταν τα ιδιαίτερα, σχεδιαστικά και χρωματικά κάτι που δεν υπήρχε στα συνηθισμένα τοπικώς παραγόμενα που διέθεταν όλοι ή σχεδόν όλοι οι απλοί πολίτες. Βέβαια, στην πορεία η εξέλιξη των εισαγομένων στην Ευρώπη χειροποίητων μεταξωτών χαλιών, με το υψηλό κόστος έστρεψε το ενδιαφέρον στα μάλλινα χαλιά από διάφορες καταγωγές των χωρών της Ανατολής.

Carnet voyage route de la soie

Οι πρώτες χώρες που ασχολήθηκαν με την παραγωγή χειροποίητων μεταξωτών χαλιών μετά την Κίνα, ήταν οι χώρες γύρω από τα Ιμαλάια, όπου η τέχνη της εκμετάλλευσης του μεταξοσκώληκα, είχε μεταφερθεί από την Κίνα πολύ νωρίς. Έτσι, μετά το κλείσιμο του δρόμου του μεταξιού, συνεχίστηκε το εμπόριο χειροποίητων χαλιών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία, την Περσία και τις  χώρες στο γεωγραφικό Τουρκεστάν, το Αφγανιστάν και την Ινδία. Ο παλιός Περσικός Βασιλικός δρόμος, που είχε χαραχθεί διέθετε μια αρτηρία, που ένωνε την Περσία αφενός με τις χώρες στα ανατολικά της και αφετέρου με τα λιμάνια του Ευξείνου Πόντου, αλλά κυρίως της Μεσογείου, στην περιοχή της σημερινής Συρίας. Είναι χαρακτηριστικό, ότι μετά το 1453, το χειροποίητο χαλί “επέβαλε” νέους μικρότερους δρόμους διά ξηράς υποκαθιστώντας κατά κάποιο τρόπο το δρόμο του μεταξιού. Έτσι, τα λιμάνια της Τρίπολης του σημερινού Λιβάνου και της Τραπεζούντας στον Εύξεινο Πόντο συμπλήρωναν δια θαλάσσης το υπόλοιπο κομμάτι του δρόμου του μεταξιού.  Ωστόσο, το παρακλάδι αυτό του silk road, κατάφερε να διατηρήσει και να αναπτύξει ένα σημαντικό κομμάτι της διακίνησης των χειροποίητων χαλιών προς τα Ασιατικά λιμάνια εξαγωγής για την Ευρώπη.

Η Τραπεζούντα με το λιμάνι της

Είναι αξιοσημείωτο, ότι ακόμα και σήμερα το 2021 τα περσικά χειροποίητα χαλιά φορτωμένα σε καμιόνια ξεκινούν από την Περσία και διέρχονται υποχρεωτικά από την Τραπεζούντα (πόλη του αρχαίου δρόμου του μεταξιού) όπως ακριβώς πριν από το 1453, προσπερνώντας βέβαια πλέον το λιμάνι της και φτάνουν μέχρι την Κωνσταντινούπολη για να συνεχίσουν το ταξίδι τους μέχρι τους τελικούς προορισμούς στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Πριν το 1922 τα περσικά χαλιά όσα δεν κατέληγαν στην Δαμασκό, φορτώνονταν σε πλοία στο λιμάνι της Τραπεζούντας με προορισμό τα λιμάνια της Ευρώπης.

Ιστορικός χάρτης Δαμασκού από το 1575

Αντίστοιχα μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο τα χαλιά που συγκεντρώνονταν στην Δαμασκό (πόλη επίσης πάνω στον δρόμο του μεταξιού) φορτώνονταν από τα λιμάνια της Συρίας και του Λιβάνου για την Ευρώπη. Η Δαμασκός πάνω σε ένα από αυτά τα παρακλάδια έγινε το κέντρο των χειροποίητων χαλιών που παράγονταν σε όλες τις χώρες που ήταν ανατολικά και βόρεια από την Πόλη. Η Δαμασκός, ήταν η αφετηρία αλλά και ο κόμβος που ένωνε τον δρόμο του μεταξιού με τον δρόμο που έπαιρναν τα καραβάνια για το προσκύνημα στη Μέκκα.

Η Δαμασκός το 1895-Άγιος Παύλος

Η χειροτεχνική εργασία στο χαλί αποτελούσε κατά μια έννοια “νόμισμα” το οποίο αντήλλασσαν με τα έξοδα του ταξιδιού τους για προσκύνημα στη Μέκκα. Για πολλούς αιώνες μέχρι τον Α’ Παγκόσμιο πόλεμο, η Δαμασκός υπήρξε η “Μητρόπολης” των χειροποίητων χαλιών. Και τούτο, γιατί όντας η πόλη αφετηρία για το προσκύνημα (Χατζ) στη Μέκκα, οι πιστοί Μουσουλμάνοι από διάφορες περιοχές του Ισλαμικού κόσμου, έφερναν μαζί τους τα χειροποίητα χαλιά που είχαν φτιάξει, τα οποία “κατέθεταν” στους τοπικούς εμπόρους και τα “εξαργύρωναν” με τα συνολικά έξοδα του ταξιδιού για την πόλη του Μωάμεθ.

Shikar Gah horse carpet-Wall Hang rug

Τελικά, ο δρόμος του μεταξιού ήταν ο “κρίκος” που ένωσε την Ασία με την Ευρώπη και μεταφέρθηκε το μετάξι, το μεταξωτό χαλί αλλά το χειροποίητο χαλί γενικά, ώστε να αποτελέσουν ως σύμβολο ανωτερότητας ένα εμπορικό αντικείμενο αλλά και διπλωματικό όπλο ως δώρο σε ηγεμόνες, ουσιαστικά την “σφραγίδα” αναγνώρισης, εξουσίας και πλούτου. Τα χειροποίητα χαλιά είναι απόλυτα συνδεδεμένα με τον ”δρόμο του μεταξιού” και τα παρακλάδια του. Άρα, ακόμα και μέχρι σήμερα το χειροποίητο χαλί “χρησιμοποιεί” 550 χρόνια μετά την κατάργηση του δρόμου του μεταξιού, τα εναπομείναντα παρακλάδια του για την διακίνησή του, επιβεβαιώνοντας έτσι την άμεση σχέση του χειροποίητου χαλιού με τον δρόμο του μεταξιού σε μια “συμπόρευση” που “καλά κρατεί” για πάμπολους Αιώνες.