Το χαλί είναι ένα από τα αρχαιότερα προϊόντα. Στους μυθικούς χρόνους το χαλί χρησιμοποιείτο σαν κάπα, στη συνέχεια σαν εσωτερικό κάλυμμα και πόρτα σκηνών, σκέπασμα και έπειτα στρωσίδι. Αυτή η ανάγκη εξελίχθηκε σε χειροτεχνία, καλλιτεχνική έκφραση, εκλεπτυσμένη τεχνοτροπία, για να προκύψει από τον συνδυασμό τους ένα έργο τέχνης, ένα χειροποίητο χαλί.

Τα χειροποίητα χαλιά Ανατολής δεν είναι μόνο έργα τέχνης, είναι και ένα ταξίδι στο χρόνο και το χώρο ενός βασιλείου καλλιτεχνίας, ομορφιάς και γοητείας. Κανένα άλλο αντικείμενο τέχνης εκτός από το χειροποίητο χαλί δεν έχει τόση μεγάλη ιστορική συνέχεια, μέσα από το πέρασμα των αιώνων και ανάμεσα σε τόσους λαούς και πολιτισμούς. Από το πασίγνωστο χαλί Pazyrk Carpet, που ανακαλύφθηκε σε μια αρχαία νεκρόπολη της Σιβηρίας, μέχρι και τα σύγχρονα χαλιά με τα εκλεπτυσμένα μοτίβα και σχέδια, βρισκόμαστε μπροστά σε μια μοναδική μορφή τέχνης υψηλού κύρους, συμβολισμού και κουλτούρας μέσα από το χειροποίητο χαλί, που έχει αφήσει τη σφραγίδα του σε πολλές χώρες της Ανατολής.

Ο όρος “ανατολίτικα χαλιά” προσδιορίζει τα χειροποίητα χαλιά που παράγονται εδώ και περίπου 2.000 χρόνια, με πανομοιότυπες τεχνικές, σε χώρες που βρίσκονται σε μια τεράστια γεωγραφική ακτίνα που ξεκινά από την Τουρκία και τη Βόρεια Αφρική και καταλήγει στην Κίνα. Με το πέρασμα των αιώνων, τις πολιτιστικές και πληθυσμιακές ζημώσεις, τα χειροποίητα χαλιά με τον χρηστικό και καλλιτεχνικό τους χαρακτήρα γίνονται αντιπροσωπευτικά δείγματα κουλτούρας και βρίσκονται σε άμεση συνάρτηση με τη θρησκεία, τη φιλοσοφία και την ύπαρξη αυτών των λαών.

Όλες αυτές οι ασιατικές χώρες της γεωγραφίας των αυθεντικών χαλιών είναι κατά βάση ισλαμικές. Σε μερικές το Ισλάμ συνυπάρχει με το Βουδισμό και σε άλλες με τον Ινδουισμό. Η πίστη που υπαγορεύουν αυτές οι θρησκείες αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο στη φιλοσοφία του χειροποίητου χαλιού. Έτσι εδώ δεν έχουμε μια κατασκευή έστω καλλιτεχνική, με φυσικό τρόπο και υλικά, έχουμε το τελετουργικό κομμάτι της θρησκείας που είναι η κατασκευή του χαλιού. Αν, αναφορικά με το χειροποίητο χαλί, πάμε μερικούς αιώνες πίσω και φανταστούμε το φυσικό περιβάλλον των φτωχών αυτών χωρών, που ήταν στέπες, έρημοι ή άγριες βουνοκορφές, θα συναντήσουμε τους νομάδες δηλαδή τους ανθρώπους που ζούσαν μετακινούμενοι από περιοχή σε περιοχή για να εξασφαλίσουν τροφή για τα ζώα τους και τους ίδιους. Σ’ αυτούς λοιπόν το χαλί που είναι ένα καλλιτεχνικό προϊόν, είναι η άμυνα, η δημιουργία, ο πολιτισμός της καθημερινότητάς τους.

H εργασία αυτή, η δημιουργία του χειροποίητου χαλιού, είναι πνευματική, γιατί δημιουργεί ανάταση του πνεύματος, της ψυχής και του συναισθήματος κι έτσι καθίσταται πολύ ανώτερη από οποιαδήποτε άλλη που εξασφαλίζει απλά την επιβίωση. Η εργασία αυτή της δημιουργίας του χειροποίητου χαλιού, αποτελεί το σχολείο για τα παιδιά τους, που από τη νηπιακή ηλικία μαθαίνουν την τέχνη του χειροποίητου χαλιού αρχικά σαν παιχνίδι και ύστερα σαν επινόηση, καλλιτεχνία, αξιοποίηση των υλών και στοιχείων της φύσης και εφαρμογής στο χειροποίητο χαλί. Για τους πιστούς Ισλαμιστές με τα σκοταδιστικά σύνδρομα, η παραγωγή χαλιών είναι το βήμα των λόγων που δεν εκφώνησαν, είναι η εφημερίδα που δεν διάβασαν, μέσα από το χειροποίητο χαλί. Η δημιουργία του χειροποίητου χαλιού, είναι ο τρόπος που παράγουν φιλοσοφία, είναι η προετοιμασία για την επόμενη ζωή στον Παράδεισο. Φυσικά όλα αυτά αποτυπώνονται στους συμβολισμούς των χρωμάτων και των σχεδίων πάνω στο χαλί, πράγμα που στις δυτικές κοινωνίες αποτελεί αντικείμενο λαογραφικής έρευνας.

Φεύγοντας λίγο από τις χώρες της Ανατολής, και ψάχνοντας λίγο στο δικό μας ελληνικό παρελθόν, ανακαλύπτουμε πως και στις δικές μας αρχαίες πηγές, γίνεται αναφορά στο χαλί. Έτσι, στον Όμηρο ο “τάπης” (χαλί) έχει την ίδια χρήση με σήμερα. Στην πρώιμη ιστορική εποχή οι τάπητες (χαλιά) αποτελούσαν εργόχειρα βασιλισσών, ενώ αργότερα στον “χρυσό αιώνα του Περικλή” διακόσμησαν τα διάφορα μεγαλοπρεπή οικοδομήματα, όπως ο Παρθενώνας, αλλά και στρώνοντας τα χαλιά ειδικά για τις τελετές υποδοχής των νικητών, μετά από κάποιες σημαντικές μάχες. Στον “Αγαμέμνονα” του Αισχύλου, ο νικητής του Τρωικού πολέμου, διστάζει να πατήσει στα χαλιά που είχε στρώσει η Κλυταιμνήστρα για να τον τιμήσει λέγοντας χαρακτηριστικά πως αυτά τα χαλιά είναι προορισμένα για θεούς και όχι βασιλείς. Από τον Ηρόδοτο και τον Ξενοφώντα προβάλλεται σαν κοιτίδα του χαλιού η Μεσοποταμία, η χώρα που βρίσκεται στον Τίγρη και τον Ευφράτη. Ήταν φυσικό να αναπτυχθεί η παραγωγή των χαλιών σε αυτή την εύφορη τεράστια περιοχή με τα πολλά νερά αυτών των δύο μεγάλων ποταμών και των άπειρων παραποτάμων τους. Στην αρχαιότητα, όπου υπήρχε καταρχήν οικονομική ανάπτυξη και στην συνέχεια νερό για φινίρισμα, αναπτύχθηκε έντονη παραγωγή χαλιών.

Η διάδοση των χειροποίητων χαλιών της Ανατολής στη Δυτική Ευρώπη, όχι σαν Μετανάστευση Τέχνης, αλλά σαν διακοσμητικό αντικείμενο, επιτεύχθηκε στους βυζαντινούς χρόνους. Διευρύνθηκε όμως από τους Άραβες και τους Οθωμανούς που πρόσφεραν χαλιά σαν δώρα σε βασιλείς και ηγεμόνες. Οι Σταυροφόροι μετέφεραν σαν λεία πολλά χειροποίητα χαλιά. Η απόκτησή τους ήταν στοιχείο οικονομικής ευημερίας αλλά και πνευματικής υπεροχής αφού κάθε χαλί αντικατόπτριζε την ψυχοσύνθεση και το πνεύμα του δημιουργού του, όπως οι ζωγραφικοί πίνακες. Εξάλλου πολλοί ζωγράφοι της Αναγέννησης χρησιμοποίησαν στοιχεία με επιρροές από τα ανατολίτικα χαλιά. Με τα χρόνια, αυτό το προνόμιο απόκτησης χειροποίητων χαλιών πέραν των ηγεμόνων επεκτάθηκε και στους ευγενείς και τους αριστοκράτες. Μετά τη Γαλλική Επανάσταση απλώθηκε η απόκτηση χειροποίητων χαλιών σε μεγάλα τμήματα των αστικών ευρωπαϊκών πληθυσμών, αλλά αποκλειστικά εκείνων με υψηλά εισοδήματα.

Στο πρόσφατο παρελθόν, μετά τον Β’ Παγκόσμιο πόλεμο, το χειροποίητα χαλί συνέχιζε να αποτελεί αντικείμενο πολυτέλειας, γι’ αυτό είχε πολύ υψηλούς δασμούς και φόρο πολυτελείας, που στην τιμή εξαγωγής τους επιβαρύνονταν πάνω από 200% της αξίας, και επιπλέον πάνω στο άθροισμα αξίας και δασμών είχε επιπρόσθετα επιβαρυνθεί με 36% ΦΠΑ. Αυτό το υψηλό κόστος, ήταν απαγορευτικό για τα χειροποίητα χαλιά και αφορούσε το 95% του πληθυσμού των ευρωπαϊκών χωρών, όπως και της Ελλάδας, που υποχρεωτικά στράφηκαν σε χαλιά μηχανής και μοκέτες. Όμως, μετά την παγκοσμιοποίηση στις αρχές της δεκαετίας του ’90 και την ταυτόχρονη κατάργηση των πρόσθετων εθνικών δασμών και φόρων, οι τιμές των χειροποίητων χαλιών έγιναν πιο προσιτές και αυξήθηκε η ζήτηση, προκαλώντας μια αντίστοιχη αύξηση της παραγωγής τους, στις διάφορες χώρες της Ανατολής. Τελικά, μαζί με την απελευθέρωση από δυτικούς δασμούς, όλων των προϊόντων τους, πέραν των χειροποίητων χαλιών, ανέβασε ανέλπιστα το βιοτικό τους επίπεδο οικονομικά, αλλά και σε κάθε άλλο τομέα κοινωνικής πρόνοιας και πολιτισμού αντίστοιχα.

ΣΧΕΤΙΚΑ ΑΡΘΡΑ