Χειροποίητα Χαλιά Από την Περσία

«Η Ιστορία είναι ένας καθρέφτης του παρελθόντος

Και ένα μάθημα για το παρόν»

Πέρσικη Παροιμία

«Σε ποια πατρίδα να στραφώ και προς τα πού να πάω;

Με κρατάνε μακριά από γνωστούς κ φίλους.

Ούτε η κοινότητα που ακολουθώ με ευχαριστεί,

Ούτε οι λανθασμένοι ηγέτες τούτης της γης.

Το ξέρω ότι είμαι αδύναμος.

Έχω ένα μικρό κοπάδι και λίγους άντρες»

Ζαρατούστρα, Gathas

Γεωπολιτική Μορφολογία:

Ο όρος ‘Περσία’ χρησιμοποιείται κυρίως από τους Δυτικούς για να περιγράψει το έθνος του Ιράν, που απλώνεται στο Ιρανικό οροπέδιο και περιλαμβάνει το σημερινό Ιράν και το Αφγανιστάν. Η ονομασία Περσία είναι ελληνικής προέλευσης, καθώς κατάγεται από την αρχαία ελληνική λέξη Πέρσις που περιέγραφε το Ιράν. Αυτή η λέξη, με τη σειρά της, προέρχεται από την επαρχία Φαρς (στα σύγχρονα Περσικά) ή Παρς (στα μέσα Περσικά) στο νότιο Ιράν, που ήταν και το επίκεντρο της αρχικής Πέρσικης Αυτοκρατορίας. Σχεδόν όλες οι ξένες δυνάμεις χρησιμοποιούσαν τον όρο Περσία, μέχρι το 1935, όπου ο Ρεζά Σαχ Παχλαβί ζήτησε από τη διεθνή κοινότητα να αποκαλεί την χώρα του Ιράν («Γη των Αρυανών»), ένα όνομα που οι ίδιοι οι Ιρανοί χρησιμοποιούσαν για να περιγράψουν τη χώρα τους. Όμως, η επιβολή ενός σύγχρονου όρου σε μια χώρα με ιστορία αιώνων, υπήρχε κίνδυνος να αποκόψει το έθνος από το παρελθόν του, και έτσι, το 1959 καθιερώθηκε εκ περιτροπής η χρήση και των δύο ονομάτων.

Η περιοχή έγινε το άνδρο πολλών δυναστειών και αυτοκρατοριών που έδρασαν από αρχαιοτάτων χρόνων. Παρόλο που το πρώτο γνωστό βασίλειο είναι αυτό των πρωτο-Ελαμιτών, που το ακολούθησε η αυτοκρατορία των Μηδών, η πρώτη αμιγής Πέρσικη αυτοκρατορία είναι αυτή των Αχαιμενιδών που αναδύθηκε υπό την καθοδήγηση του Κύρου, του πρώτου αποκληθέντος ως ‘Πέρση’. Η περσική αυτοκρατορία κυριάρχησε στην Μεσοποταμία από το 612 μέχρι το 330 π. Χ και εξαπλωνόταν από το Ιράν, τη Μεσοποταμία, τη Συρία και την Αίγυπτο μέχρι την Μικρά Ασία (τμήματά της) και την Ινδία.. Η επίσημη πρωτεύουσα του κράτους ήταν η Περσέπολη που κάηκε από το Μέγα Αλέξανδρο το 331 π.Χ, όταν ο τελευταίος κατακτούσε, με μια θριαμβευτική πορεία, τη μία μετά την άλλη τις πόλεις της Ανατολής. Μια μακρά περίοδος εξάπλωσης του ελληνικού πολιτισμού ακολούθησε, όμως, οι Πέρσες δεν ξέχασαν τις ρίζες τους και με την αυτοκρατορία των Σασσανιδών επανήρθαν στο προσκήνιο, ιδρύοντας τη δεύτερη Περσική αυτοκρατορία. Κυρίαρχη θρησκεία στην Περσία κατά την περίοδο των Σασσανιδών υπήρξε ο Ζοροαστρισμός που διακήρυξε ο προφήτης Ζαρατούστρα, του οποίου το όνομα έχει εμπνεύσει μεγάλα έργα της δυτικής τέχνης. Η αυτοκρατορία των Σασσανιδών έλαβε τέλος με την ήττα τους από την Βυζαντινή αυτοκρατορία, ενώ με την άνοδο του Ισλάμ (637 μ.Χ) επήλθε μια Αραβική κυριαρχία περίπου 5 αιώνων, μέχρι το 1050 μ.Χ., οπότε και εκδιώκονται από εναλλασσόμενες Περσικές δυναστείες.

Στο πέρασμα των αιώνων, διάφοροι λαοί θεώρησαν εαυτούς Ιρανούς. Τον 3ο αιώνα π. Χ ήταν οι Ελαμίτες και βόρεια από αυτούς οι Κασσίτες. Στα βορειοδυτικά τμήματα του σημερινού Ιράν κατοικούσαν οι Μανιάτες, ενώ νότια της Κασπίας θάλασσας είχαν την έδρα τους οι Κάσπιοι. Τη 2η χιλιετία π. Χ έχουμε την κάθοδο των Ιρανών στην περιοχή, ενώ πρώτη φορά γίνεται λόγος για Περσικό πληθυσμό στα νότια την 1η χιλιετία π.Χ. Οι πρώτοι Πέρσες κατάγονταν από τους Αρυανούς. Σήμερα, οι διάφοροι λαοί που κατοικοεδρεύουν στην Περσία δεν συνιστούν μια αμιγή κοινότητα, αφού συχνά χωρίζονται από γλωσσικά, πολιτισμικά και γεωγραφικά σύνορα. Παρόλα αυτά, έχουν όλοι συναίσθηση της κοινής φυλετικής οντότητάς τους. Έτσι, συναντούμε Αζέρους στην βορειοδυτική γωνία, Κούρδους στα σύνορα Τουρκίας και Ιράν, Λούρους στο κεντρικό-δυτικό κομμάτι, νότια του Λουρ Μπαχτιάρους, Πέρσες στο κεντρικό και νότιο Ιράν, Μπαλούτσους στο νοτιοανατολικό Ιράν, Παθάνες στο νότιο Αφγανιστάν, Τατζίκους στο βόρειο Αφγανιστάν, καθώς και Ουζμπέκους, Τουρκομάνους και Κυργύζιους που κατοικούν στο βορειοανατολικό Αφγανιστάν.

Το σημερινό Ιράν, με πρωτεύουσα την Τεχεράνη, είναι μια θεοκρατική δημοκρατία όπου οι Σιίτες Μουσουλμάνοι αποτελούν την θρησκευτική πλειοψηφία. Η Ισλαμική Επανάσταση του 1979 ανέτρεψε τον – υποστηριζόμενο από τις ΗΠΑ- Σάχη και την «Λευκή Επανάστασή» του και ίδρυσε την Ισλαμική Δημοκρατία υπό τα πρότυπα και τις επιταγές του ισλαμικού νόμου, διώκοντας κάθε Δυτικό στοιχείο και επιβάλλοντας στις γυναίκες να φορούν μαντίλα. Οι δύο κύριοι πόλοι της εξουσίας που συγκρούονται σήμερα είναι οι μεταρρυθμιστές και οι συντηρητικοί, με εκπροσώπους, αντίστοιχα, τον Χαταμί (πρόεδρο του Ιράν) και το Χομεϊνί (ανώτατο αρχηγό του Ιράν), που παραμένει πανίσχυρος.

H Ταπητουργία στο Ιράν

«Σε όλο τον κόσμο, τα Ιρανικά χαλιά είναι τα σύμβολα της ποιητικής πολυτέλειας»

Αλεξάντερ Ποπ

Η τέχνη της ύφανσης και κατασκευής χαλιών αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ιρανικής τέχνης και κουλτούρας, μεταφέροντας και ανανεώνοντας μια κληρονομιά αιώνων. Το Ιρανικό χαλί αποδίδει στο έπακρο τις λεπτότερες εκφάνσεις του πλούσιου περσικού πολιτισμού, ενώνοντας το χτες με το σήμερα σε μια αλυσίδα που διασώζει και εμπλουτίζει μια μακραίωνη και σημαντική παράδοση. Πράγματι, η τέχνη της ταπητουργίας στην Περσία εμφανίστηκε πριν χιλιάδες χρόνια, όπως μαρτυρά το αρχαιότερο χαλί που έχει βρεθεί στον κόσμο, το Pazyric. Ανασκαφές που πραγματοποιήθηκαν το 1949 το έφεραν στο φως, αποκαλύπτοντας ένα μοναδικής τελειότητας εύρημα στα βουνά Αλτάι της Σιβηρίας, στο τάφο ενός Σκύθιου πρίγκηπα. Μελέτες έδειξαν ότι το Pazyric χαλί χρονολογείται στον 5ο π.Χ αιώνα, γεγονός που ενισχύει την εικασία ότι ο Κύρος ήταν αυτός που εισήγαγε την τέχνη της ταπητουργίας στην Περσία, όταν το 537 π.Χ επισκέφτηκε την Βαβυλώνα και εντυπωσιάστηκε από το μεγαλείο της. Φημολογείται ότι όταν ο Μέγας Αλέξανδρος αντίκρυσε τον τάφο του Κύρου, εντυπωσιάστηκε από τα χαλιά που βρίσκονταν εκεί. Ακόμη όμως και πριν την εποχή του Κύρου, νομαδικές φυλές είναι πιθανόν να παρήγαγαν χαλιά, καθώς τα κοπάδια τους τους προμήθευαν με εξαίρετες πρώτες ύλες, απαραίτητες για την ταπητουργία.

Οι πρώτες γραπτές αποδείξεις για την ύπαρξη των περσικών χαλιών προέρχεται από κινέζικα κείμενα κατά την περίοδο της Δυναστείας των Σασσανιδών. Οι Άραβες που κατέλαβαν στη συνέχεια την Κτησιφώντα, την πρωτεύουσα των Σασσανιδών, μετέφεραν ανάμεσα στα λάφυρα και το θεωρούμενο ως πιο πολύτιμο των χαλιών, την «Άνοιξη τουKhosroe». Τον 8ο μ. Χ. αιώνα, η επαρχία Azarbaijan είχε ήδη αναδειχτεί σε σημαντικό κέντρο ταπητουργίας, μαζί με το Khorassan, το Sistan και τη Bukhara που παρήγαγαν περιζήτητα και περίτεχνα χαλιά. Η συνακόλουθη επέλαση της Δυναστείας των Σελτζούκων Τούρκων, κατά την Ισλαμική Περίοδο της Περσίας (1038 – 1194), αποδείχτηκε ιδιαίτερα σημαντική για την ανάπτυξη της Περσικής ταπητουργίας, σε αντίθεση με την κυριαρχία των Μογγόλων όπου αρχικά ανέκοπη, αλλά στη συνέχεια, με την αυξανόμενη επίδραση της Περσικής κουλτούρας στους Μογγόλους, επανήρθε η ύφανση χαλιών.

Η Δυναστεία των Σαφαβιδών, όμως, υπήρξε η σημαντικότερη για την Περσία, από πλευράς, τουλάχιστον της ταπητουργίας (1499 – 1722). Πράγματι, οι πρώτες απτές αποδείξεις της τέχνης της ταπητουργίας προέρχονται από αυτήν την περίοδο. Ο ιδιαίτερα φιλόμουσος αυτοκράτορας Σαχ Αμπάς ενθάρρυνε την ανάπτυξη τόσο του εμπορίου, όσο και των τεχνών, ενισχύοντας τις επαφές με την Ευρώπη, ενώ μετέτρεψε και την νέα πρωτεύουσα του κράτους, το Ισφαχάν, σε μια από τις λαμπρότερες πόλεις της Περσίας. Τα αυτοκρατορικά χαλιά αυτής της περιόδου χαρακτηρίζονται από την προσεκτικά οργανωμένο και εκλεπτυσμένο σχεδιασμό τους και τη μεγάλη επιδεξιότητα της κατασκευής. Τα καμπυλόγραμμα μοτίβα μεγάλης πολυπλοκότητας και η χρήση ασημένιων και χρυσών νημάτων είναι ανάμεσα στα χαρακτηριστικά των ποικιλιών που έφτασαν στο απόγειο της δημιουργικότητας εκείνη την εποχή. Το αρχαιότερο επιζήσαν δείγμα αυτής της περιόδου είναι το επονομαζόμενο ως χαλί Ardebil, που εκτίθεται σήμερα στο Albert & Victoria Museum στο Λονδίνο. Ανάμεσα στις αμέτρητες αντιγραφές αυτού του χαλιού που έχουν κατασκευαστεί, συγκαταλέγεται και ένα χαλί της πρωθυπουργικής οικίας της Βρετανίας, καθώς και το Ardebil που ο Χίτλερ είχε στα γραφεία του στο Βερολίνο. Σημαντικά κέντρα ταπητουργίας αναδείχτηκαν εκείνη την εποχή, όπως το Kerman, το Isfahan, το Kashan, το Tabriz και το Herat. Η αυτοκρατορική περίοδος της περσικής ταπητουργίας έλαβε άδοξο τέλος με την Αφγανική εισβολή το 1722 και έπρεπε να έρθει ο 19ος αιώνας και η δυναστεία των Κατζάρων για να ανακτήσει τόσο το εμπόριο όσο και η ταπητουργία την πρότερη ισχύ τους και το Tabriz να αναδειχτεί για ακόμη μια φορά σε κεντρικό κόμβο παραγωγής και εμπορίας χαλιών.

Σήμερα, η ταπητουργία παραμένει η πιο διαδεδομένη χειροτεχνία στην Περσία, με όγκο εξαγωγών που έρχεται τρίτος μετά από αυτόν του πετρελαίου και των πετροχημικών προϊόντων. Το βασικό υλικό για την ύφανση χαλιών παραμένει το μαλλί, ενώ χρήση μεταξιού έχουμε από το 16ο αιώνα στο Sabzavar και το 17ο στο Kashan και στο Yedz. Ο κόμπος που χρησιμοποιείται είναι της τεχνοτροπίας shenneh, ενώ σε ό,τι αφορά στα μοτίβα, τα περσικά χαλιά χωρίζονται σε δύο κατηγορίες: τα γεωμετρικά χαλιά, που είναι κυρίως νομαδικής προέλευσης και τα καμπυλόγραμμα που παρουσιάζουν συνθέσεις λουλουδιών. Τα διαφορετικά μοτίβα αποτελούν και ένδειξη της φυλής ή της περιοχής όπου η ύφανση ενός συγκεκριμένου χαλιού είναι διαδεδομένη. Το πιο σύνηθες μοτίβο των Περσικών χαλιών είναι το κεντρικό μετάλλιο, που απαντάται κυρίως σε χαλιά μεγάλου μεγέθους. Ακόμα, όμως, και αν δύο χαλιά έχουν το ίδιο σχέδιο, το μετάλλιο αποκλείεται να είναι ακριβώς όμοιο με κάποιο άλλο. Οι υφάντες εμπνεύστηκαν πιθανότατα τη χρήση του μεταλλίου από τις τοιχογραφίες των τρούλων στα τζαμιά, φανερώνοντας το βαθύ θρησκευτικό τους αίσθημα. Τα Περσικά χαλιά θεωρούνται σήμερα λανθασμένα ως απολύτως συνώνυμα των ανατολίτικων χαλιών, παρανόηση που αποδίδει όμως στο έπακρο τη μεγάλη επιρροή της Περσικής ταπητουργίας στις παγκόσμια παραγωγή χαλιών.